فتنه در لغت

فتنه در لغت معانی متعددی دارد از جمله آنها اختلاف آراء، گمراهی، کفر، رسوایی، آزمایش، عذاب، بیماری، جنون، بلا و عبرت، وسوسه دل[1] و تحیر است. این واژه به معانی آزمایش[2]، شگفتی، پریشانی افکار، ناسپاسی، گمراهی و شرک[3]، وسوسه ها و اندیشه های منفی و شورش، وارد کردن انسان در آتش و سوزاندن[4] و گرفتاری دنیوی نیز به کار رفته است. "فتنه" در نهج البلاغه نیز کاربرد فراوان دارد. این واژه و مشتقات آن به معانی آزمایش، اختلاف آراء، درگیری و کشمکش بین دو فرد یا دو جریان باطل و آمیختن حق و باطل و یا ایجاد فضایی مبهم و غیرشفاف، گرفتاری و مصیبت، وسوسه و پریشانی افکار در نهج البلاغه به کار رفته است

.

فتنه در ادبیات نهج البلاغه

همان گونه که در مقدمه بیان شد منظور از "فتنه" در ادبیات نهج البلاغه " کاربرد لغوی ادبی و بلاغی این واژه و مشتقات آن و نوع نگاه این کتاب عظیم و فرهنگ حاکم برآن به "فتنه" میباشد اینک به حول و قوه الهی بطور منظم دسته بندی شده موارد کاربرد فتنه را در نهج البلاغه مورد بررسی قرار میدهیم.

"کن فی الفتنه کابن اللبون لاظهر فیرکب و لاضرع فیحلب"[5] در فتنه مانند شتر نر دو ساله باشید نه پشتی محکم برای سوار شدن دارد و نه پستانی برای دوشیدن. فتنه در این عبارت به خصومت بین دو حاکم باطل اطلاق میشود که هر دو به باطل فرا میخوانند. مانند فتنه عبدالملک و ابن ذبیر و فتنه مروان و ضحاک و فتنه حجاج و ابن الاشعث. [6] و در دوران ما میتوان به فتنه حمله عراق به کویت و مقابله آمریکا با عراق اشاره کرد. امام علی (ع) با تشبیه بسیار زیبا و روشن، وجدان انسانها را مورد خطاب قرار میدهد تا مبادا پل عبور اهداف قدرت طلبان دنیاپرست شوند.

"و جاشت جیش المرجل و قامت الفتنه علی القطب فاسر عوا الی امیرکم و بادروا جهاد عدوکم [7]

دیگ آشوب به جوش آمد و فتنه برپای و خروشان شد پس به سوی امیرتان بشتابید و در جهان با دشمنانتان بر یکدیگر پیشی بگیرید. معمولا در آشوبهای اجتماعی افراد فتنه جو و آتش بیار معرکه از فضای ایجاد شده سوء استفاده میکنند و چنان فضا را تیره و تار میکنند که افراد عادی قدرت شناخت مدیریتهای پشت صحنه بحران را پیدا نمیکنند و اینجاست که باطل و حق درهم می آمیزد. در این عبارت، امام علی (ع) غلیان و خروش کینه ها را به خروش دیگ تشبیه کرده و چون مبالغه در تشبیه بسیار زیاد است از اصل تشبیه رویگردانی حاصل شده و نوعی استعاره مصرحه ایجاد و شکل گرفته است